İNSAN SIRRI ARAR, SIR İSE ASLINDA KENDİSİNDEDİR

‘’Sorgulanmamış bir hayat, yaşanmaya değmez"

                                                                                                    Sokrat

‘’Gerçek yolculuk, kendine yapılan yolculuktur.” (Simurg)

"İnsanlar dağların doruklarını,    denizin dalgalarını, geniş nehirleri ve koca okyanusu seyretmek için yolculuk yaparlar, ama en yüce mucize olan kendilerini görmeksizin geçer giderler."  Aziz Augustin

''İlacın kendindedir farketmiyorsun, İlletin kendindendir görmüyorsun, Zannedersin ki sen küçük bir parçasın, Halbuki sen büyük bir âlem saklarsın”  Hz. Ali

Sokrat 70 yıllık yaşamının tamamını Atina'da geçirmiştir. Sokrates MÖ. 470 civarında doğdu ve 399'da öldü. Aktif filozof olarak hayatı insan merkezci dönem dediğimiz döneme (450-400) denk düşer. Yani sofistlerle aynı dönemde yaşadı. Sokrates ilk Atinalı filozoftu ve ömrünün sonuna dek orada yaşadı. Aristokrat değildi; babası duvarcı, annesi ebeydi. Bir karısı (Cantippe) ve üç çocuğu vardı. Sokrates'i bir insanoğlu olarak ayrıcalıklı kılan şey, O'nun ahlakı kuvveti, adil ve ka­naatkar hayatı, hazırcevaplığı, sözünü sakınmaması ve hoş mizacıdır.

Sokrat’ın düşüncelerini, aynı zamanda öğrencisinin öğrencisi olan Aristo’nun materyalist düşünceleri ile karşılaştırıldığımızda Sokrat’ın düşüncelerinin İlahi bir kaynaktan beslendiği izlenimi doğmaktadır.

Sokrates, insan, toplum, ahlak, devlet, ölüm ve ölüm sonrası hayata ilişkin günümüze ulaşan pek çok düşüncesi ile günümüze değin her dönemde felsefi akımları ve insanlığı derinden etkilemiştir. Sokrat, kendisini izleyen düşünürler üzerinde özellikle de ethik (ahlak felsefesi) yönünden oldukça etkili olmuştur.

Sokrat,Kant’a göre “aklın ideali”,Hegel’e göre “Bir İnsanlık Kahramanı; felsefesini yazmayan,ama yaşayan bir gerçek filozof”,Nietzche’ye göre ise “Ölüm bunaltısı nedir bilmeyen,yaşayan biri değil,bir salt akıl olarak ölen ve hayat güdüsünden tümüyle kopmuş bir canavar”dır

Araştırmacıların bulgularına göre Sokrates’in düşüncesinin temelinde kâinatın düzenli bir bütün olduğu ve bir yaratıcı tarafından idare edildiği, bundan dolayı da mükemmel bir düzenin olduğu görüşü yatıyordu. İnsan ise varlığın odak noktasında bulunuyordu. Bu sebeple insanın kendisini tanıması varlığı doğru olarak algılaması ve anlamlandırması için şarttı. Bunu kavramak için de özel bir gayret gerekiyordu. Günlük geçim kaygısı, mal sevdası ve politik kaygılar ve çabalar içinde bulunan insanların bunları düşünmeye zamanı yoktu ve bunun için sorgulama yöntemi ile uyarılmaları gerekiyordu. Sokrates’in yaptığı da bundan başka bir şey değildi.

Düşüncesini oluşturan temel ilkeleri de okulunun kapısına asmıştı. Orada “Yaratıcı birdir. Başlangıcı yoktur, sonu da olmayacaktır. Her şeyin yaratıcısı O’dur ve hiçbir şeye benzemez” yazıyordu.

Sokrat zamanında felsefe hep göklerle ilgilenirdi. Sokrat ise felsefenin dikkatini insana çevirdi ve insan hayatının sorunlarına, çevirdi. İşte bundan dolayı Sokrates’ten felsefeyi gökten yere indiren filozof diye bahsederler.

 Ancak döneminin iktidara sahip güçlüleri, Sokrat'ın, insan olmanın en temel özelliklerinden biri olan sorgulamayı harekete geçirmesinden korktular. Kendini sorgulamaya başlayan, ne olduklarını ve kavramlarını sağlam bir temele dayandıranlara hükmetmenin yönlendirmenin ve yığın insanı yapmanın mümkün olmadığını anladıklarında Sokrat için zehirlenerek ölüm cezası vermişlerdi. Ancak Sokrat için asıl olan yaşamak değil, erdemli bir yaşam ve onurlu bir ölümdü.

Sokrates'e göre erdem, bir biçimde bilgiyle eştir. Fakat onun bilgi anlayışı biraz karmaşıktır. O,dış dünyanın fiziksel bilgisi dışında, kendimiz ve içinde bulunduğumuz du­rumlar hakkındaki bilgiyi de dâhil eder. Sokrat için en önemli bilgi insanın kendini bilmesi yani içsel bilgidir.

Sokrat’a göre insan hem iyidir hem de kötüdür. İnsan, iyiliğin de, kötülüğün de nüvelerini bünyesinde taşır.

Sokrat’a göre tüm insanları, toplumları, polisleri, kısaca tüm evreni yöneten bir salt akıl vardır. Diğer canlılar arasında yalnız insanoğlu bu salt akıldan pay almıştır.

Tam anlamıyla dindar bir insan olan Sokrat, yaşamının önemli anlarında içinde bir ses duyduğunu söyler. "Benim Daimon'um" dediği bu ses  ona şu ya da bu şekilde davranması gerektiğini söyler. Sokrat, Tanrı'nın sesini kendi içinde duyduğunu söyler. Sokrat'a göre bu uyaran, alıkoyan, doğru yolu gösteren ses, Tanrı'nın sesidir ve kutsal bir sestir. Ona göre, Tanrı bize sadece dış araçlar, yani rahipler ve falcılar aracılığı ile değil, doğrudan kendi içimizden, kendi bilinçaltımızın sesi ile seslenebilir.

Ona göre ruhta saklı doğrular vardır. Bunlar herkes için ortak olan doğrulardır. Disiplinli, sıkı bir düşünme ile “Doğru” nun bulunabileceğine inanır. Bu doğrular çalışma ve üzerlerinde durup düşünme ile yukarıya çıkarılabilir, bilinir bir hale getirilebilirler.
Sokrat’a göre evren, akli bir düzene göre kurulmuştur ve orada tesadüfün yeri yoktur. Evrende her şey, mevcut bir gayeye, her gayede diğer bir gayeye göredir. En son gaye de, ‘bir’ dir, ‘tek’ tir.

 SÂD suresi 72. Ayeti (…. onun içine ruhumdan üflediğim zaman…) hatırlatan bu ve pek çok günümüze ulaşan düşünceleri yüzünden pek çok kişi Sokrat’ın bir peygamber olabileceğini söylemişlerdir.

Belirttiğimiz gibi Sokrat için asıl olan bilinçli ve erdemli bir yaşamdır Sokrat, bilgiyi deneyimleri toplayarak aramaz; fakat başlıca, kavramsal analizle bir­likte insanoğlu ve toplum hakkındaki adalet, cesaret, erdem ve iyi yaşam gibi muğlâk kavramların izahıyla yapar bunu. Ancak bu yeterli değildir. Erdem, yaşamamız gerektiği gibi yaşamaktır. Bu iyiye dair norm ve değerlere ilişkin vukufiyet ya da normatif idrake de sahip olmak zorunda olmakla mümkündür. Bilgi, ki­şiyle bir olmak zorundadır. Bilgi, kişinin temsil ettiğini söylediği değil; gerçekten temsil ettiği, yaşadığı, idrak ettiği şeydir.

Sokrat’ın önemsediği şey: insanın kendisine karşı dürüst olması, kendisiyle uyum içinde olmasıdır. Örneğin kendisine mutluluk ile ilgili sorulan bir soruya yanıt olarak Sokrat, bu soruya cevap verebilmek için önce insanın "kendi içine bakması gerektiğini", bu soruyu öncelikle kendisine sorması gerektiğini söyler. Bu düşünce bize Tassavvufun ‘’ kendini bilmek’’ dediği şeyden başka bir şey değildir.

Sokrates'in felsefedeki ve felsefe tarihin­deki önemi, öncelikle onun bilinçli ve ahlâki kişiliğin bulunduğu yer olarak ruh kavramını bulmuş olmasından kaynaklanır; felsefenin merkezine insanı geçiren, insanın kendisiyle, evrenle ve toplumla olan ilişki­sinin ne olduğunu ve ne olması gerektiğini araştıran, insan yaşamının kişisel, toplumsal ve ahlâki boyutunu ön plana çıkaran Sokrates aynı zamanda bu yönü ile etik tarihindeki ilk büyük teorinin kurucusu olmak durumundadır.

Onun etiğinin en temel tezi ya da önerme­si, bir insanın en önemli faaliyetinin ruhuna gereken özeni göstermesi olduğu veya sor­gulanmamış bir hayatın yaşanmaya değer ol­madığı tezidir. Sokrates'in inancına göre, ki­şinin nasıl yaşaması gerektiği sorusu üzerinde düşünmemesi onun değersiz ve do­layısıyla mutsuz bir yaşam sürmesiyle eşan­lamlıdır.

İnsanlar başka insanların da bulunduğu ve toplum değerlerinin hakim ol­duğu bir dünyaya dahil olmuş durumdadır­lar. Ne yapmaları neyin peşinden koşmaları ve nasıl yaşamaları gerektiğini onlara her zaman anne-babaları akrabaları, kısacası bü­yükleri söyler. İnsanlar toplumun ideallerini ve değerlerini olduğu gibi benimserler. İçin­de bulunulan sosyal atmosfer neyin doğru neyin yanlış, neyin iyi neyin kötü olduğuy­la, yani ahlâklılıkla ilgili birtakım fikirleri insanlara aktarır.

Söz konusu sosyal koşullan­ma ya da toplumsallaşma süreci içinde, hemen tüm insanlar toplumun ideallerine gö­nüllü yazılır ve çevrenin beklentilerine uygun yaşar. İnsanların çoğu mesleklerini dahi, toplumun kutsadığı, ya da önemsediği alternatiflerin arasından seçer ve yaşantılarını böyle planlar.

Kısacası, insanlar üyesi oldukları top­luma ve bağlı bulundukları kültüre göre ya­şarlar. İşte böyle bir yaşam, Sokrates'in ‘’sorgulanmamış'’ dediği varoluşçuların 20. yüzyılda 'sahici olmayan yaşam' diyecekleri hayattır.

Çünkü böyle bir hayatı sürdürürken çoğu insan, Sokrates'in ruh adını verdiği karakter­lerine ya da tinsel yaşamlarına gereken özeni göstermez. Sosyal kimlikleriyle, içinde bu­lundukları toplumun ideallerine uygun yaşa­dıkları zaman, insanın bunun için zamanı bile olmaz. Zenginlik, haz ya da şan ­şeref peşinde koşarken, bir de tinsel boyutları olduğunu unuturlar, kendilerini harekete ge­çiren gücün ne olduğunu sorgulamadan, kişi­sel hedeflerinin gerçekten de değerli olup olmadığını tartışmadan başka herkes gibi yaşanan sürüden bir insan olarak yaşamaya devam ederler.  Toplumun kendilerine sunduğu değerler üzerinde bir an bile düşünmeden, sos­yal baskıyla, bedenin arzularıyla sürüklenir­ler. Kısacası, ‘’sorgulanmamış’’ bir yaşam süren insanların hayatı kendi ellerinde ya da kendi kontrollerinde değildir; onların deneti­mi dışarıdan gelmektedir. Bu ise, kişiyi mut­suzluğa götüreceği için, bir felaketten başka hiçbir şey olamaz. Öyleyse, insan, mutluluğu buna bağlı olduğu için ruhuna özen göster­mek zorundadır. Ruha gereken özeni göster­mek ise insanı insan yapan şeyin ne olduğu­nu, ruhun bizatihi kendisini, neyin insan doğasını tamamlayıp gerçekleştireceğini bil­mektir.

İşte buradan Sokrates'in etik anlayışının bir başka ünlü sözü çıkar: 'Kendini bil!', 'Kendini tanı!' Yaşamda mutluluk insanın kendi benine ilişkin bilgide, insanın kendisi­ne dair doğru kavrayışta yatar, çünkü bir insan kendi doğasını, kendisini harekete ge­çiren motifleri, zaaflarını ve sınırlamalarını, yeteneklerini, yaşamının gerçek amacını bi­lirse eğer, bu bilgiye uygun olarak akıllıca ve bilgece davranıp, mutluluk nihai hedefine ulaşabilir.

Mutluluk, buna göre, Sokratik etiğin in­sanlar için koyduğu nihai hedef, gerçek ahlâki iyidir. İyi insan tarafından arzu edi­len ihtiyaç ve eksikliği duyulan şey olmakla birlikte, Sokrates'e göre iyi, insanların ihti­yaç duyduklarını ve arzu ettiklerini düşündü­ğü şey olmayabilir, zira insanlar, gerçek ihti­yaçlarının neler olduğuyla ilgili olarak yanılabilmekte ve gerçekte eksikliğini duy­madıkları bir şeyin, hatta kendileri için zarar­lı olan bir şeyin peşinden koşabilmektedir. Şu halde, ahlâki iyi, insanların ihtiyaç duy­duklarını düşündükleri şey olmayıp, onların doğaları gereği, gerçekten ihtiyaç ve eksikli­ğini duydukları, insanlara doğal olarak ait olan ve ona sahip oldukları takdirde onları gerçekleştirecek, tamamlayacak şeydir. Sokrates'in söz konusu kendini gerçekleştirme haline verdiği isim, mut­luluktur.

Sokrates'e göre yaşamak da bir sanattır; daha doğrusu iyi ve doğru yaşamak istiyorsak, yaşamayı nihai amacı mutluluk olan bir sanat olarak görmemiz gerekmektedir. Yaşamanın amacı olan mutluluğa erişme­nin yolları ise, bir insan kişiliğini meydana getiren yetkinlik halleri olarak tanımlanan, erdemlerden başka hiçbir şey değildir. Başka bir deyişle, onda erdem, mutluluk amacının aracı olmak durumundadır; yani, erdem, in­sanın doğasını tam olarak gerçekleştirdiği, potansiyelini tam anlamıyla hayata geçirdiği, kendi yetkinliğine ulaştığı bir hal olan mutluluk amacına eriştiği değer ya da niteliktir.

Sokrat’a göre kötülük bir hatadan, bilgisizlikten doğar. Kötülük aynı zamanda kişinin mutluluğu yanlış yerde aramasından kaynaklanır. Kötülük yapmak, yani yanılmak, gerçek değerlerin yerine yalancı değerleri koymaktan kaynaklanır. Değerlerin sahtelerini görüp anlayan ve bunların yerine gerçek değerleri koyan insan, hiçbir zaman kötülük yapamaz. Bir başka deyişle, gerçekten istenmesi gereken ile kaçınılması gerekeni, ya da korkulmayacak şeyle korkulması gereken şeyi birbirinden ayırt etmek gerçek "bilmek" demektir.

O’na göre şerri işleyen insan, işlediği amaç için gereken aracıyı seçmekte aldanan adamdır. Kötü insanlar istediklerini gerçekten yapamayanlardır ve yapmış oldukları şeyler de kendileri için iyi ve hayırlı görünen şeylerdir. Çünkü kötülük yapanlar, kötülüklerini kendilerini mutlu edeceği yanılgısı ile yaparlar.

Sokrat için ölüm, yokluk değil, daha iyi bir geleceğe atılan adımdır. Dolayısıyla Sokrates'in dediği gibi, "bilge kişi, hayatı boyunca ölümü arar, bu yüzden de ölüm ona korkunç değildir;" bunun yanında "maddi hayat bir derttir ve yalandır. Bu yüzden maddi hayatın yok edilmesi bir mutluluktur ve biz bunu dilemeliyiz." Böylece birçok bilge kişinin tebliğ ettiği hayatın anlamı ve buna bağlı olarak ölüm gerçeğini kendi hayat felsefesi olarak benimser

Sokrat adaleti “iyiyi kötüden ayırma bilgisi” olarak ele almıştır. Kadın erkek eşitliğini savunan, kanunların ortak iyiliği hedeflediğini söyleyen Sokrat, devlet idaresinin bilgili insanlarca yapılmasını istemiştir.

Sokrates, amaca giden her yolun mubah sayıldığı, erdemin kenara bırakıldığı bir demokrasiye inanmıyordu. Halk erkin (demokrasinin),ancak erdemli insanların ortaklaşa esenlik, bilgi, dürüstlük, yeterlilik (ehliyet) gibi değerleri de gözettikleri bir toplumsallıkla olanaklı olabilirdi. Üstüne üstlük keskin bir sınıf farklılaşmasının (özgür yurttaşlar, köleler) geçerli olduğu Atina demokrasisinde eser bile yoktu. Birtakım lafazanlar retorik yeteneklerine (hitabetlerine) etkilenmeye ve telkine açık kitleleri kolaylıkla yönlendiriyorlar. Kendi kişisel çıkar ve amaçları doğrultusunda kullanıyorlardı. Lafazanların (demagogların) ve şarlatanların kol gezdiği Atina sitesi demokrasisinde Sokrates’ın karşı olduğu kuralsızlık, çıkarcılık, ahlakdışı tutumlardı. Sokrates kendi ifadesi ile gerçekten de bir at sineği gibi Atina site devletinin kurulu düzenini ve yerleşik çıkarlarını rahatsız etmekteydi.

Sokrat, iler tutar yeri kalmamış, artık biçimi bile kurtaramayan, yalnızca bir takım önderlerle ayakta durabilen sarsak Atina demokrasisinde demokrat bir Sokrates olmak yerine insanları aydınlatan bir Sokrates olmak yolunu seçti. Onun insan değerlerine bağlılığı o sözde demokrasiden alabildiğine çıkar sağlayan basit ve dolayısıyla bayağı insanların dönemin iktidar sahiplerinin gözünü korkuttu.

Daha sonra ise Atinalı gençleri baştan çıkarmak, para karşılığında felsefe dersleri vermek, toplumsal kargaşa üretmek ve Atina’nın yürürlükteki Tanrılarını tanımamakla suçlandı. Ve hakkında bir dava açıldı. Kendisine özür dilerse bağışlanacağı belirtildi ancak o reddetti. Çarptırıldığı ölüm cezasının infazı öncesinde dostlarının, kendisini tutukevinden kaçırma önerisini de geri çevirdi.

Sokrates’in kendisine karşı kurulan düzmece mahkeme karşısındaki savunması öğrencisi Platon’un Apolocya (Sokrates’in Savunması) yapıtında ölümsüzleştirilmiştir. Burada Sokrates’in savunmasının ilkesel bir eksene oturtarak yürüttüğünü izlemekteyiz. Hukuk tarihi bakımından çok önemli duruşma tutanağı da olan savunma ilkeli, bütünlüklü ancak ödünsüz bir hukuksal savunmadır. Haklılığını kanıtlayacak pek çok savına karşın Sokrates suçlu bulunarak oy çokluğuyla ölüm cezasına çarptırılacaktır. Ölüm cezasının infazı baldıran zehiri yöntemiyle gerçekleştirilecektir.